Dane Państwowej Inspekcji Sanitarnej z roku 2011 mogą budzić obawy. Zaledwie 37% zakładów produkcyjnych wdrożyło obowiązkowy system zapewnienia bezpieczeństwa żywności HACCP. W przy­padku dobrych praktyk GHP/GMP jest lepiej, ale nie idealnie – 71%.

Czy jest to etyczne w stosunku do konsumentów i firm, które już wdrożyły system lub zasady systemu HACCP? I co ma do tego etyka?

Według tradycyjnych poglądów biznes i etyka wykluczają się wzajemnie, jednak każdy przy­zna, że działalność gospodarcza musi być podporządkowana określonym standardom etycznym. Etyka jest po prostu pewnym na­rzędziem skuteczności w interesach, a mo­ralność leży w interesie firmy, bo: „etyka się opłaca”, „sprytnie jest być etycznym”, „dobre postępowanie to dobry interes”, „uczciwość w biznesie się opłaca”.

HACCP w dekalogu
W Polsce obowiązują zasady etyczne opar­te na tzw. dekalogu biznesmena, nawiązu­jące do etyki katolickiej. Jest ich dziesięć, a dwie z nich brzmią następująco:
• Nie produkuj niczego, co zagrażałoby życiu i zdrowiu ludzi.
• Nie oszukuj nikogo.

Systemy bezpieczeństwa żywności w swym założeniu mają za zadanie spowodować co­dzienną należytą staranność przedsiębiorcy w przestrzeganiu prawa żywnościowego, a także spowodować wewnętrzną samo­kontrolę przedsiębiorcy.
Obowiązek wdrożenia zasad systemu zapew­nienia bezpieczeństwa żywności HACCP oraz zasad dobrych praktyk GHP/GMP wpisuje się w zasadę kodeksu etycznego: „nie produkuj niczego, co zagrażałoby zdrowiu i życiu in­nego człowieka”. Zasada „Nie oszukuj niko­go” znajduje odzwierciedlenie w systemach bezpieczeństwa żywności i rozporządzeniach mówiących o tym, że nie wolno fałszować żywności nawet wtedy, gdy nie zagraża ona bezpośrednio zdrowiu i życiu.

Zafałszowania żywności oraz inne nieetycz­ne w stosunku do konsumenta zachowania budzą niepokój i dezaprobatę społeczną, zwłaszcza w dobie interaktywnych me­diów, gdzie wszyscy bez przeszkód mogą się komunikować i mieć dostęp do informacji. Konsument oczekuje, że informacja poda­na na produkcie jest możliwa do odczytania (ze względu na wielkość czcionki i jest napisa­na w języku ojczystym), prawdziwa i wystar­czająca do podjęcia właściwego, zgodnego z jego oczekiwaniami zakupu. Niedopuszczal­ne jest produkowanie z przeterminowanych surowców lub surowców niedopuszczonych do obrotu.

Przykładem takiego surowca była sól wypado­wa stosowana zamiast soli spożywczej. Była ona nielegalnie wprowadzona do obrotu i nie­przeznaczona do produkcji spożywczej, ale znacznie tańsza. Wielu producentów padło ofiarą tego oszustwa. Inna afera na dużą skalę dotyczyła zafałszowania mleka w proszku me­laniną. W tym przypadku też chodziło o zysk. Dodatek melaniny fałszował zawartość biał­ka na korzyść producenta, ale równocześnie stwarzał zagrożenie dla zdrowia i życia.

Edukacja + obiektywne i sensowne kontrole
Upowszechnianie etyki biznesu powinno się odbywać poprzez edukację, dlatego tak ważne jest, aby każdy, kto pracuje w biz­nesie żywnościowym, przechodził właściwe szkolenia. Prawodawstwo żywnościowe oraz wszelkie poradniki czy kodeksy upowszech­niają etykę w produkcji i obrocie żywnością. Opisują, co jest prawidłowe, a co niewłaści­wie. Sankcje karne w postaci kar pieniężnych, ograniczenia lub pozbawienia wolności jasno pokazują, co jest sprzeczne z prawem, nie­etyczne. Bardzo ważną rolę odgrywa tu sys­tem kontroli zewnętrznej, sprawowanej np. przez Sanepid. Z tego względu systemy bez­pieczeństwa żywności są narzędziem do sty­mulowania etycznych zachowań w biznesie żywnościowym. Jednak aby były skuteczne i powszechne, niezbędne są odpowiednie działania ze strony jednostek kontrolnych. Kontrole powinny być obiektywne i opierać się na jasnych zasadach stosowania prawa żywnościowego. Należy również pamiętać, że nadal jeszcze spotykane propozycje „te­stowania produktów” lub „płatnego doradz­twa” przez osoby związane z kontrolą to nic innego jak zakamuflowana forma korupcji. Kontrole powinny uwzględniać możliwość ela­stycznego stosowania systemu lub zasad sys­temu HACCP w zależności od wielkości firmy i jej możliwości (np. małe firmy mogą stoso­wać uproszczone systemy HACCP).
W ostatnim czasie, mając na uwadze nega­tywną kampanię medialną polskiej żywności, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi powołał Zespół ds. Ochrony Wizerunku Produktów Rolno-Spożywczych. Zadaniem tego Zespo­łu będzie m.in. natychmiastowe reagowanie w sytuacjach kryzysowych na rynku rolno­-spożywczym oraz prowadzenie działań bu­dowania i utrwalania pozytywnego wizerun­ku polskiej żywności.

Joanna Terelak-Subramanian, HACCP-online